1η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΠΑΤΡΑΣ 19-20 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2025

 

 

 

ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ

1η Λογοτεχνική Συνάντηση Πάτρας
19–20 Δεκεμβρίου 2025
Μηχανουργείο – Πολυχώρος Πολιτισμού & Θέατρο Τέχνης

(Ευμήλου 2, πίσω από τον Ιερό Ναό του Αγίου Ανδρέα)

 

Το ηλεκτρονικό λογοτεχνικό περιοδικό Διαπολιτισμός (www. periodikodiapolitismos.blogspot.com) και οι Εκδόσεις Διαπολιτισμός Πάτρας ανακοινώνουν τη διοργάνωση της 1ης Λογοτεχνικής Συνάντησης Πάτρας, η οποία θα πραγματοποιηθεί την Παρασκευή 19 και το Σάββατο 20 Δεκεμβρίου 2025 στο Μηχανουργείο – Πολυχώρος Πολιτισμού & Θέατρο Τέχνης (Ευμήλου 2, πίσω από τον Ι.Ν. Αγίου Ανδρέα).

Η νέα αυτή διοργάνωση αποτελεί φυσική εξέλιξη και δημιουργική συνέχεια της επιτυχημένης Συνάντησης Πεζογράφων, που γεννήθηκε στην Πάτρα το 2008 με πρωτοβουλία του ποιητή και μεταφραστή Γιάννη Η. Παππά, προέδρου τότε του Συνδέσμου Φιλολόγων Πατρών. Η προσπάθεια, που αγκαλιάστηκε θερμά από το αναγνωστικό κοινό και την πνευματική κοινότητα της πόλης, ανέδειξε τη σημασία της λογοτεχνικής επικοινωνίας και της ζωντανής επαφής συγγραφέων και αναγνωστών.

Στη διάρκεια των τεσσάρων συναντήσεων που πραγματοποιήθηκαν, τιμήθηκαν εμβληματικές μορφές των ελληνικών γραμμάτων −ο Θανάσης Βαλτινός, η Ρέα Γαλανάκη, ο Μένης Κουμανταρέας, ο Βασίλης Βασιλικός και η Μάρω Δούκα− προσφέροντας πολύτιμες συζητήσεις, παρεμβάσεις και στοχασμούς γύρω από την ελληνική λογοτεχνική παραγωγή και τις διαχρονικές θεματικές της. Παράλληλα, πλήθος συγγραφέων παρουσίασαν το έργο τους, ενώ οργανώθηκαν στρογγυλά τραπέζια και θεματικές συζητήσεις που άγγιζαν ζητήματα της λογοτεχνικής, κοινωνικής και πολιτισμικής επικαιρότητας.

Σε αυτή την ισχυρή παρακαταθήκη έρχεται σήμερα να στηριχθεί η 1η Λογοτεχνική Συνάντηση Πάτρας, η οποία φιλοδοξεί όχι μόνο να αναβιώσει το πνεύμα των προηγούμενων συναντήσεων, αλλά και να το εμπλουτίσει με νέες μορφές έκφρασης, πιο διευρυμένη θεματολογία και ενεργό συμμετοχή της νεότερης γενιάς. Στόχος της είναι να αποτελέσει έναν σταθερό λογοτεχνικό θεσμό για την πόλη, έναν χώρο όπου η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία −πεζογραφία και ποίηση− θα συναντάται, θα συζητείται, θα φωτίζεται και θα επανερμηνεύεται από διαφορετικές οπτικές.

Η φετινή διοργάνωση περιλαμβάνει παρουσιάσεις νέων και καθιερωμένων συγγραφέων, αφιερώματα σε σημαντικές προσωπικότητες των γραμμάτων, διαλόγους, αναγνώσεις, καθώς και μουσικές εκδηλώσεις που αναδεικνύουν τη βαθύτερη συγγένεια λόγου και μουσικής. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη σχέση της λογοτεχνίας με τη νεότερη γενιά· γι’ αυτό και συμμετέχουν μαθητές, σχολεία και νεανικά μουσικά σύνολα, φέρνοντας στο προσκήνιο τη φρεσκάδα μιας νέας ματιάς πάνω στο έργο των δημιουργών.

Με τον τρόπο αυτό, η Λογοτεχνική Συνάντηση Πάτρας επιδιώκει να λειτουργήσει ως πεδίο συνάντησης ανθρώπων, ιδεών και τεχνών· ως ένας ζωντανός οργανισμός πολιτισμού, ανοιχτός στην πόλη και στους ανθρώπους της, που ενθαρρύνει την ουσιαστική επαφή με το βιβλίο και τους δημιουργούς του.

 

ΑΝΑΛΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 19 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2025 – ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

18.00–18.10 Προσφωνήσεις – Χαιρετισμοί

18.10–18.30
Παρουσίαση της Γιώτας Κοντογεωργοπούλου
(Παρουσιάζει ο Ανδρέας Τσιλίρας, υπεύθυνος των εκδόσεων και του βιβλιοπωλείου Το Δόντι)

18.30–19.10
Τζούλια Γκανάσου & Δημήτρης Σωτάκης (Βραβείο Μεσόγειος ξένης λογοτεχνίας 2025)
(Παρουσιάζουν οι φιλόλογοι Ελένη Ροδοπούλου και Γιώτα Ξυλιά)

19.10–19.20 Διάλειμμα

19.20–19.40
Παρουσίαση της Δήμητρας Λουκά

(Παρουσιάζει η εκπαιδευτικός – υπεύθυνη της Λέσχης Ανάγνωσης Α.Σ.Τ.Ο. – Διαβάσουμε, Ιωάννα Φωτοπούλου)

19.40–20.00
Παρουσίαση του Μίνωα Ευσταθιάδη
(Παρουσιάζει η φιλόλογος Ράμπελα – Όλγα Κ. Σκιαθά)

20.00–21.00 — ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΚΔΗΛΩΣΗ

Αφιέρωμα στον πεζογράφο Γιάννη Ατζακά

Για το έργο του θα μιλήσει η φιλόλογος Μαρία Ψάχου.

Ο Γιάννης Η. Παππάς θα συζητήσει με τον συγγραφέα:.

Θα προβληθούν αποσπάσματα από την ταινία Θολός Βυθός της Ελένης Αλεξανδράκη, βασισμένη στα μυθιστορήματα Θολός Βυθός και Διπλωμένα φτερά.

Μαθητές του 3ου ΕΠΑΛ Πάτρας και του Μουσικού Σχολείου Πάτρας θα διαβάσουν αποσπάσματα έργων του.

21.00–21.30 — Μουσικό πρόγραμμα
Πιάνο – Καλλιτεχνική επιμέλεια: Σταμάτης Λέκκας
Τραγουδά η σοπράνο Μαρία Θωμά
Συνοδεύει δεκαμελές υποσύνολο της Youth Orchestra Patras

 

ΣΑΒΒΑΤΟ 20 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2025

ΠΡΩΙ (10.00–14.00)

Ξενάγηση των καλεσμένων σε μνημεία και αξιοθέατα της πόλης (Θέατρο Απόλλων, Κτίριο Εμπορικού Συλλόγου, Ρωμαϊκό Στάδιο κ.ά.). Υπεύθυνη ξενάγησης: Ράμπελα – Όλγα Κ. Σκιαθά. Επίσκεψη στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών «Κωστής Παλαμάς» και στην Achaia Clauss.

 

ΑΠΟΓΕΥΜΑ – ΠΟΙΗΣΗ

18.00–18.30
Μαρία Δαλαμήτρου & Ελένη Σιγαλού
(Παρουσιάζει η δικηγόρος-μεταφράστρια-ποιήτρια Αθανασία Δανελάτου)

18.30–18.50
Άννα Γρίβα (Κρατικό Λογοτεχνικό Βραβείο Ποίησης 2024)
Παρουσιάζει η φιλόλογος – ποιήτρια Νικολέτα Κατσιδήμα

18.50–19.10
Κώστας Καναβούρης (Βραβείο Ποίησης «Ο Αναγνώστης» 2024)
Παρουσιάζει ο ποιητής Γιάννης Χρυσανθόπουλος

19.10–19.30 Διάλειμμα

19.30–20.00
Ποιητές διαβάζουν ποιήματά τους

20.00–21.00 — ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΚΔΗΛΩΣΗ

Αφιέρωμα στον ποιητή Αντώνη Φωστιέρη

Ο ποιητής και μεταφραστής Γιάννης Η. Παππάς θα παρουσιάσει το έργο του τιμώμενου και θα συνομιλήσει μαζί του. Αναγνώσεις ποιημάτων από τον ίδιο τον ποιητή και από μαθητές των Αρσακείων Σχολείων Πατρών.

Θα προβληθούν αποσπάσματα από συνεντεύξεις και αφιερωματικές εκπομπές.

21.00–21.30 — Μουσικό πρόγραμμα
Από τα Αρσάκεια Σχολεία Πατρών

 

 

ΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ – ΣΤΗΡΙΞΗ

Διοργάνωση: Ηλεκτρονικό λογοτεχνικό περιοδικό Διαπολιτισμός (periodikodiapolitismos.blogspot.com)• Εκδόσεις Διαπολιτισμός Πάτρας

Με τη συνεργασία και στήριξη:
Σύνδεσμος Φιλολόγων Πατρών· Pen Greece· Αρσάκεια Σχολεία Πατρών· Μουσικό Σχολείο Πάτρας· 3ο ΕΠΑΛ Πάτρας· Μηχανουργείο – Πολυχώρος Πολιτισμού· Λέσχη Ανάγνωσης Α.Σ.Τ.Ο.–Διαβάσουμε· Βιβλιοπωλείο/Εκδόσεις Το Δόντι· Copy Corner Πατρών Παναγιώτης Νικολόπουλος

Υπό την αιγίδα της Εταιρείας Συγγραφέων

Χορηγοί: Π.Σ.ΜΑ.Ι. ΚΤΕΟ (ΚΤΕΟ Γλαύκου) · HELESI  Ελληνική Βιομηχανία Περιβαλλοντικών Συστημάτων Α.Ε.Β.Ε. · Galaxy City Center Hotel· Papakonstantinou Travel 

Χορηγός Επικοινωνίας: TheBest.gr

 

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

Γιάννης Η. Παππάς – 6936666802 – gpappas1962@yahoo.gr
Κώστας Μπουλμπασάκος – 6945956871 – latfet2@gmail.com

 

 

 

 

 

 

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ

 

ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΤΖΑΚΑΣ

 

(Θεολόγος Θάσου 1941) Αποφοίτησε το 1966 από τη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ και εργάστηκε στην Ιδιωτική και τη Δημόσια Μέση Εκπαίδευση. Έργα του: Διπλωμένα φτερά (Άγρα 2007), μυθιστόρημα· την τριλογία: Θολός Βυθός (Άγρα 2008), Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος, 2009· Κάτω από τις οπλές (Άγρα 2010)· Φως της Φονιάς (Άγρα 2013)· Λίγη φλόγα, πολλή στάχτη (Άγρα 2015), διηγήματα. Η σπηλιά (Άγρα 2018), νουβέλα. Σκυφτοί περάσανε (Άγρα 2021), διηγήματα.

 

ΑΝΝΑ ΓΡΙΒΑ

 

Η Άννα Γρίβα (Αθήνα, 1985) σπούδασε Φιλολογία στην Αθήνα και Ιστορία της Λογοτεχνίας στη Ρώμη. Είναι διδάκτωρ του Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του ΕΚΠΑ, με αντικείμενο την αναγεννησιακή ποίηση. Έχει εκδώσει έξι ποιητικές συλλογές. Το ποιητικό της βιβλίο Η χαμένη θεά (Μελάνι, 2023) έλαβε το Κρατικό Βραβείο Ποίησης, ενώ η συλλογή της Δαιμόνιοι (Μελάνι, 2020) τιμήθηκε με το Βραβείο «Γ. Αθάνας» της Ακαδημίας Αθηνών. Επίσης, έχει εκδώσει μία συλλογή διηγημάτων (Τα ζώα θεοί, Κίχλη, 2021) και δύο ιστορικά μυθιστορήματα (Η Ελληνίδα σκλάβα, Μελάνι, 2022, Εξόριστες Βασίλισσες, Μελάνι, 2021). Ποιήματα και πεζά της έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες. Μεταφράζει ιταλική λογοτεχνία. Η μετάφρασή της στα ποιήματα της Laura Battiferra τιμήθηκε το 2020 από το Ιταλικό Ινστιτούτο της Αθήνας στο πλαίσιο των Βραβείων Λογοτεχνικής Μετάφρασης. Έχει εκδώσει μια μελέτη (μαζί με τον Μάρκο Δενδρινό) για τον πλατωνικό Παρμενίδη (Πλάτωνος Παρμενίδης, Οντολογία του ενός στην πλατωνική θεωρία των ιδεών, Ζήτρος, 2021) και μια μονογραφία για τη σαπφική ποίηση (Αφροδίτες, Σμίλη, 2022). Διδάσκει Ιταλική Λογοτεχνία και Δημιουργική Γραφή στο ΕΑΠ και στο ΕΚΠΑ.

 

ΤΖΟΥΛΙΑ ΓΚΑΝΑΣΟΥ

 

Η Τζούλια Γκανάσου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1978. Σπούδασε Πληροφορική στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών και στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, Λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης και στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου και Ευρωπαϊκό Πολιτισμό στο ΕΑΠ. Βιοπορίζεται από την Πληροφορική. Έχει εκδώσει πέντε έργα πεζογραφίας. Η νουβέλα Γονυπετείς (Γ΄ έκδοση) απέσπασε το Βραβείο Μεσόγειος 2018 από το Πανεπιστήμιο του Έξετερ και το Βραβείο Διηγήματος στα Βραβεία Βιβλίου Public 2018. Το βιβλίο Γόνιμες Μέρες (Β΄ έκδοση) ήταν υποψήφιο για το Βραβείο Ιστορίες Εγκλεισμού 2021 του περιοδικού World Literature Today και το Βραβείο Μυθιστορήματος στα Βραβεία Βιβλίου Public 2022. Διηγήματα και κείμενά της δημοσιεύονται σε εφημερίδες και ιστότοπους πολιτισμού και έχουν συμπεριληφθεί σε εκδόσεις και λογοτεχνικά φεστιβάλ στην Ελλάδα, τη Μεγάλη Βρετανία και τη Γαλλία και αλλού. Τελευταίο της βιβλίο το μυθιστόρημα Δευτέρα παρουσία, (Β έκδοση) εκδόσεις Καστανιώτης 2024.

 

Μαρια Δαλαμητρου

 

Η Μαρία Δαλαμήτρου γεννήθηκε στην Κοζάνη το 1978. Τελείωσε την Αγγλική Φιλολογία του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στον τομέα Λογοτεχνίας και Πολιτισμού. Είναι Διδάκτωρ του Τμήματος Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου του Essex της Αγγλίας. Από το 2003 εργάζεται ως εκπαιδευτικός στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση.

Το 1994 απέσπασε το Β΄ Βραβείο Ποίησης Νέων, της Ιστορικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης.

 

ΜΙΝΩΣ ΕΥΣΤΑΘΙΑΔΗΣ

 

Ο Μίνως Ευσταθιάδης σπούδασε νομικά στην Αθήνα και στο Ανόβερο. Έχει γράψει τα μυθιστορήματα Έξοδος (Ανατολικός, 2001), Χωρίς γλώσσα (Καστανιώτης, 2004) και Το δεύτερο μέρος της νύχτας (Ωκεανίδα, 2014) που εκδόθηκε στα γερμανικά (Acabus, 2014). Σου γράφω από την κοιλιά του κτήνους (Μεταίχμιο 2025).

Το έργο του Το Γεύμα πήρε το βραβείο Πρωτότυπου Θεατρικού Έργου της Ε.Θ.Ε., προτάθηκε για το βραβείο του διεθνούς διαγωνισμού Eurodram της Γερμανίας και μεταφράστηκε στα αγγλικά, στα γερμανικά, στα γαλλικά και στα ουγγρικά. Το μυθιστόρημά του Ο Δύτης (Ίκαρος, 2018) εκδόθηκε στα γαλλικά (Actes Sud, 2020) και βρέθηκε στη βραχεία λίστα των βραβείων Athens Prize for Literature, Violeta Negra Occitanie και Prix du Livre Europeen, ενώ το Κβάντι (Ίκαρος, 2020) κυκλοφόρησε το 2023 στα γαλλικά.

 

 

ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΝΑΒΟΥΡΗΣ

 

Ο Κώστας Καναβούρης γεννήθηκε στην Καβάλα το 1955. Είναι πτυχιούχος Πολιτικών Επιστημών από το Πάντειο Πανεπιστήμιο. Είναι μέλος της Ένωσης Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών (ΕΣΗΕΑ) και ιδρυτικό μέλος του Κύκλου των Ποιητών. Είναι αρθρογράφος στην εφημερίδα Αυγή της Κυριακής με τη στήλη «Υπάρχει λόγος». Δούλεψε επί σειρά ετών στον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο, στην τηλεόραση και στο ραδιόφωνο. Είχε ως ραδιοφωνικός παραγωγός στο Τρίτο Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας την εκπομπή «Το μακρύ ταξίδι της μέρας μέσα στη νύχτα», μια εκπομπή ποίησης και μουσικής.   Έχει εκδώσει έντεκα ποιητικές συλλογές, μία συλλογή με άρθρα, μία με αφηγήματα και μία νουβέλα. Έχει τιμηθεί με το διεθνές βραβείο «Prix Marulic 2008» της Κροατικής Ραδιοφωνίας για τη νουβέλα Η Μήδεια δεν βλέπει εφιάλτες. Η τελευταία του ποιητική συλλογή με τον τίτλο Τα παιδιά του Ζαμπρίσκι Πόιντ – Μικρή ανθολογία προβλημάτων πήρε το βραβείο ποίησης του περιοδικού Αναγνώστης. Ποιήματά του έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά, γαλλικά και αραβικά.

 

ΓΙΩΤΑ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ

 

H Γιώτα Κοντογεωργοπούλου γεννήθηκε και ζει στην Πάτρα. Είναι απόφοιτος του Τμήματος Ιστορίας - Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και της Σχολής "Εργαστήρι Επαγγελματικής Δημοσιογραφίας" και εργάζεται ως δημοσιογράφος. Έχει εργαστεί σε εφημερίδες, τηλεοπτικούς και ραδιοφωνικούς σταθμούς, σε περιοδικά και σε ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης, ενώ υπήρξε υπεύθυνη επικοινωνίας της Νομαρχίας Αχαΐας την περίοδο 2003 - 2010 και του Δήμου Πατρέων την περίοδο 2011 - 2014. Έχει γράψει κείμενα και στίχους τραγουδιών για δέκα θεατρικές παραστάσεις.

 

 

ΔΗΜΗΤΡΑ ΛΟΥΚΑ

 

Η Δήμητρα Λουκά γεννήθηκε στην Πρέβεζα. Ζει και εργάζεται στην Αθήνα. Έχει εκδώσει τη συλλογή διηγημάτων Κόμπο τον κόμπο (Κίχλη 2019), για την οποία τιμήθηκε με το Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου Πεζογράφου του ηλεκτρονικού περιοδικού Ο Αναγνώστης. Η εν λόγω συλλογή ήταν υποψήφια για το Βραβείο Μένη Κουμανταρέα της Εταιρείας Συγγραφέων. Τον Ιούνιο του 2021 εκδόθηκε η συλλογή διηγημάτων της Η Μούτα και άλλες ιστορίες, επίσης από τις εκδόσεις Κίχλη. Διηγήματά της έχουν δημοσιευθεί σε έντυπα και ηλεκτρονικά περιοδικά καθώς και σε συλλογικούς τόμους. Έχουν, επίσης, μεταφραστεί στα γαλλικά και τα εβραϊκά.

 

ΕΛΕΝΗ ΣΙΓΑΛΟΥ

 

Η Ελένη Σιγαλού γεννήθηκε το 1964 στα Ιωάννινα. Σπούδασε Φυσικός στο Πανεπιστήμιο Πατρών και εργάζεται ως καθηγήτρια στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Έχει διακριθεί στον ποιητικό διαγωνισμό "Εποχές" της ιστοσελίδας eyelands. Ποιήματά της έχουν δημοσιευτεί στην ανθολογία Με όλες μας τις αισθήσεις (Εκδόσεις Καλαϊτζάκης, 2010), στο περιοδικό Πλανόδιον και στα ποιητικά ημερολόγια 2013 και 2014 του eyelands. Έχει συμμετάσχει σε ομαδικές εκθέσεις φωτογραφίας.

 

 

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΩΤΑΚΗΣ

 

Ο Δημήτρης Σωτάκης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1973. Έχει εκδώσει τα μυθιστορήματα Η πράσινη πόρτα (2002), Η παραφωνία (2005), Ο Άνθρωπος Καλαμπόκι (2007), Το θαύμα της αναπνοής (2009), Ο θάνατος των ανθρώπων (2012), Η ανάσταση του Μάικλ Τζάκσον (2014), Η ιστορία ενός σούπερ μάρκετ (2015), Ο κανίβαλος που έφαγε έναν Ρουμάνο (2017), Ο μεγάλος υπηρέτης (2019), Μισή καρδιά (2022), Η πικρή αλήθεια (2025). Το θαύμα της αναπνοής κατέκτησε το βραβείο The Athens Prize for Literature και ήταν υποψήφιο για το Ευρωπαϊκό Αριστείο Λογοτεχνίας, καθώς και για το βραβείο Jean Monnet στη Γαλλία. Βιβλία του κυκλοφορούν στα γαλλικά, τουρκικά, σερβικά, ολλανδικά, ιταλικά, δανέζικα, αραβικά, κινεζικά κ.ά.

 

 

ΑΝΤΩΝΗΣ ΦΩΣΤΙΕΡΗΣ

 

Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1953 και κατάγεται από την Αμοργό. Φοίτησε στο Μαράσλειο Πρότυπο Δημοτικό Σχολείο και στο Λεόντειο Λύκειο Πατησίων. Αποφοίτησε με άριστα από το Λύκειο (1971) και πέτυχε πρώτος στις εισαγωγικές εξετάσεις της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπου φοιτά με υποτροφία του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών. Το 1976 παίρνει το πτυχίο του με άριστα και συνεχίζει με μεταπτυχιακές σπουδές Ιστορίας Δικαίου στο Παρίσι (Πανεπιστήμιο του Παρισιού) με υποτροφία του γαλλικού κράτους (1976-1980).

Δημοσίευσε τα πρώτα του ποιήματα σε ηλικία δώδεκα ετών, ενώ ως μαθητής Γυμνασίου και Λυκείου συνεργάστηκε με τη Διάπλαση των Παίδων και τη Νέα Εστία. Σε ηλικία δεκαέξι ετών εξέδωσε την πρώτη του ποιητική συλλογή Στροφές και Μεταλλάξεις (που αργότερα απέσυρε) και δεκαοκτώ ετών Το Μεγάλο Ταξίδι. Έχουν εκδοθεί και κυκλοφορούν πολλές μεταφράσεις βιβλίων του σε ευρωπαϊκές γλώσσες. Η ποίησή του έχει τιμηθεί με πολλά λογοτεχνικά βραβεία και περιλαμβάνεται σε πολυάριθμες ανθολογίες, ελληνικές και ξένες, καθώς και στα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Γ΄ τάξης του Λυκείου. Το 1974 ίδρυσε –και εξέδιδε για δύο χρόνια– το ποιητικό περιοδικό Η Νέα Ποίηση. Από τον Ιανουάριο του 1981 μέχρι το 2010  ήταν συνεκδότης  και συνδιευθυντής μαζί με τον ποιητή Θανάση Νιάρχο του έγκυρου λογοτεχνικού περιοδικού η λέξη (Κρατικό Βραβείο Περιοδικού 2008). Είναι μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων.

 

 

Συνέντευξη του Γιάννη Χρυσανθόπουλου στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη

Ο Γιάννης Χρυσανθόπουλος μας εξομολογείται ότι από πολύ νωρίς έγραφε στίχους στα περιθώρια των σελίδων των βιβλίων του, ακόμη και στων μαθηματικών. Φοιτητής έγραφε ποιήματα χωρίς να τολμά να τα δημοσιεύσει. Και όταν ήρθε η κατάλληλη στιγμή εξέδωσε την πρώτη του ποιητική συλλογή.

Ποια ήταν τα πρώτα σας διαβάσματα; Και η πρώτη σας επαφή με την ποίηση;

Το πρώτο αντάμωμα με την ποίηση έγινε με τα αναγνωστικά του Δημοτικού. Πήγα στο σχολείο το 1965. Έπεσα πάνω στην μεταρρύθμιση του Παπανούτσου. Στα αναγνωστικά έπνεε ένα αέρας κάποιας ελευθερίας σε σχέση με τα προηγούμενα. Εκτός από τα θρησκευτικά, τα πατριωτικά, των πολέμων για την πατρίδα και τα κείμενα της πατριδογνωσίας υπήρχαν και ποιήματα, τα οποία τότε τα μαθαίναμε απέξω. Υπήρχαν οι ποιητές του 19 αιώνα ο Σολωμός, ο Βαλαωρίτης, ο Βιζυηνός, το Δημοτικό Τραγούδι, ακόμη και το Μανιάτικο Μοιρολόι. Ενώ ήμουν μαθητής καλός με τους αριθμούς, μου άρεσαν τα ελληνικά, αλλά ένιωθα ότι ήθελα μια ελευθερία να τα απολαμβάνω. Έτσι τα καλοκαίρια το αναγνωστικό το ξανά διάβαζα ολόκληρο, τύχαινε πάντοτε να μην το τελειώνουμε. Τα ποιήματα με μάγευαν γιατί σε λίγους στίχους στήνονταν ολόκληρη ιστορία ολοζώντανη με εικόνες και κίνηση. Αναλογιστείτε το επίγραμμα του Σολωμού « Στων ψαρών την ολόμαυρη ράχη». Μετά ήρθε η δικτατορία, τότε ούτε οι διδάσκοντες μπορούσαν και κάνουν μάθημα ελληνικών ελεύθερα. Το 74 κι έπειτα πρωτοδιάβασα ολόκληρη ποιητική συλλογή όπως: των Βρεττάκου, Ρίτσου, Βάρναλη, Σικελιανού, Σεφέρη, Ελύτη, Εμπειρίκου και άλλων.

Πότε ξεκίνησε το ταξίδι σας στη συγγραφή;Και οι πρώτες δημοσιεύσεις;

Πολύ νωρίς έγραφα στίχους στα περιθώρια των σελίδων των βιβλίων μου, ακόμη και στων μαθηματικών. Φοιτητής έγραφα ποιήματα χωρίς να τολμάω να δημοσιεύσω. Παρ΄ όλα αυτά δυο ποιήματα από αυτά υπάρχουν στην πρώτη συλλογή που εξέδωσα το 1998. Τα περισσότερα τα έσκιζα. Στα μέσα της δεκαετίας του ’80 μου ζήτησαν από ένα περιοδικό ποικίλης ύλης που είχε θέματα της Αχαίας, πιο ορθά, των εν Αθήναις Αχαιών, και έδωσα κάποια ποιήματα.

Η πρώτη αντίδραση ήταν ότι δεν τα καταλάβαιναν, είχαν συνηθίσει σε αυτά τα ρομαντικά και νοσταλγικά. Έβαλαν σε δύο τεύχη καμιά δεκαριά. Η στάση τους με απέτρεψε να τους ξαναδώσω, ενώ μου ξανά ζήτησαν, γιατί παρ΄ τις επιφυλάξεις τους άρεσαν στους αναγνώστες.

Ποια ήταν η αφορμή για να εκδοθεί η συλλογή σας ΤΟ ΛΕΙΨΑΝΟ ΤΗΣ ΑΝΟΙΞΗΣ , εκδόσεις διαπολιτισμός;

Η αρχή μου είναι: όταν μαζεύονται κάποια ποιήματα που έχουν μια συνοχή και μια εσωτερική συνομιλία μεταξύ τους τότε αποφασίζω να τα εκδώσω. Ποτέ δεν λειτουργώ, πρέπει να βγάλω συλλογή για να παίζει το όνομά μου στη επικαιρότητα. Ούτε η μετά από χρόνια εμφάνισή μου είναι κριτήριο. Αν νιώσω ότι με μια συλλογή ποιημάτων μου θέλω κάτι να πω δεν θα διστάσω να τα βγάλω. Με ενδιαφέρει η διαχρονικότητα και καθόλου το εφήμερο. Επιπλέον όταν βγάζω μια συλλογή θέλω να έχω άποψη για το στήσιμό της. Έτσι προέκυψε και ΤΟ ΛΕΙΨΑΝΟ ΤΗΣ ΑΝΟΙΞΗΣ.

Γράφετε: «Όνειρο ήταν από την πρώιμη νιότη σου,/κορίτσι της δροσιάς του Μάη,/μα πριν φτάσεις τη μέρα της αγάπης/με τη φωτιά του έρωτα στα χείλη,/άνοιξες τα βλέφαρα…». Γιατί ο έρωτας είναι διαχρονικός;

Ο έρωτας δεν είναι απλά διαχρονικός είναι μία από τις δύο ανθρώπινες καταστάσεις που καθορίζουν τη ζωή, η άλλη είναι ο θάνατος. Είναι αυτό το σκίρτημα που μετατρέπεται σε φλογερό συναίσθημα και βάζει στην άκρη το «εγώ» και αναγνωρίζει μόνο το «εμείς». Είναι ο πόθος ενός υποκειμένου για το άλλο. Είναι το συναίσθημα αυτό που κρατά την αρμονία μέσα στη σχέση, χωρίς διάθεση να πάρει ένας από τους δύο την εξουσία. Όσοι ψυχολόγοι, κοινωνιολόγοι και ανθρωπολόγοι δώσουν εξήγηση, στο μέγιστο φαινόμενο της ζωής, τον έρωτα, δεν θα καταφέρουν να ερμηνεύουν τη γένεση και τον θρίαμβο αυτής της ανθρώπινης κατάστασης. Η τεχνοκρατική αντίληψη της σύγχρονης σχέσης του έρωτα ενδέχεται να αλλοιώνεται, μιας και τα σύγχρονα πρότυπα σχέσεων τον εντάσσουν μαζί την αγάπη στην χώρα της Ουτοπίας. Η απόλαυσή του μαθαίνει τον εαυτό μας πως είναι να ζεις πραγματικά. Ας αφήσουμε τον έρωτα να συνταράσσει το είναι μας, χωρίς λεκτικούς ή άλλους εξαναγκαστικούς σύγχρονους περιορισμούς, αυτό δείχνει άλλωστε και η μακραίωνη ιστορία του ανθρώπου.

Λέτε: « στις ξέρες ζει κοχύλι./Οι θαλασσινοί το καβούκι του/μάτι της θάλασσας το ονομάτισαν/φυλαχτό το κράτησαν/να τους φυλάει στ’ ανοιχτά του πελάγου..». Ποιος είναι ο λόγος που η θάλασσα εξακολουθεί να γοητεύει τους ανθρώπους;

Η θάλασσα είναι μέρος της ζωής μας. Είναι απέραντη. Έχει την ομορφιά, αφού αλλάζει χρώματα, ανάλογα από πια γωνία εφορμάει το φως στο νερό. Κατέχει την ομορφιά και το μυστήριο του βυθού. Εκεί αιώνια αναπαύονται χαμένοι πολιτισμοί και οι θαμμένες ψυχές που αγκάλιασε, κατά καιρούς, η θάλασσα στον κόρφο της. Είναι ένας διαχρονικός δρόμος της ιστορίας των ανθρώπων και των ανθρώπινων.

Διαβάζουν σήμερα οι Έλληνες ποίηση;

Δεν διαβάζουν. Περσότερο τους ενδιαφέρει να γράφουν ποίηση. Προσωπικά διαβάζω με τους παλιότερους και τα νέα παιδιά, αλλά νιώθω να μην έχουν παιδέψει τις λέξεις, πριν τις βαπτίσουν στο στίχο. Το σίγουρο είναι ότι δεν διαβάζουν οι Έλληνες ποίηση ή καλύτερα γενικώς δεν διαβάζουν. Αρκούνται σε ότι διάβασαν στα σχολικά εγχειρίδια από υποχρέωση.

Πολλοί νέοι γράφουν ποίηση. Το όνειρό τους είναι να εκδοθούν οι στίχοι τους. Παλαιότερα περίμεναν με αγωνία να αποκτήσει οντότητα η πρώτη τους ποιητική συλλογή. Σήμερα ανεβάζουν τα ποιήματά τους στο διαδίκτυο. Αυτή η εξέλιξη μπορεί να βοηθήσει την ποίηση;

Δεν είναι φρόνιμο να υπάρχει κανένας περιορισμός στην έκφραση. Το διαδίκτυο είναι ένας τρόπος να βάζει κάποιος τα ποιήματά του, να βλέπει το όνομά του και να «χαίρεται». Μήπως αυτό είναι κάτι άλλο; Αλλά επειδή δεν πρέπει να αποκλείουμε την εξέλιξη, είναι αυτή η διαδικασία και ο τρόπος που επιλέγουν κάποιοι να δείχνουν την τέχνη τους;

Στην τέχνη της ποίησης και σε κάθε τέχνη έχει σημασία το παντοτινό και όχι το εφήμερο ή το επίκαιρο. Ποιος μελλοντικός αναγνώστης θα κοιτάξει στο διαδίκτυο να βρει ποιήματα διαμάντια; Μετά είναι και η ευκολία ανάρτησης «ποιημάτων», πόσο έχουν υποστεί, έστω τη βάσανο, της προσωπικής κριτικής του επίδοξου ποιητή. Πολλά ερωτήματα τίθενται και δεν μπορώ να μαντέψω αν αυτή η καινούργια εμπειρία θα βοηθήσει την εξέλιξη της ποίησης.

Ποιο ποιητή έχετε δίπλα στο μαξιλάρι σας;

Αρκετούς θα μπορούσα να έχω δίπλα μου. Αλλά προτιμώ να έχω τα άπαντα του Διονυσίου Σολωμού. Είναι, πράγματι, ο πρωτομάστορας της Νεοελληνικής ποίησης. Κάθε φορά που επανέρχομαι κάτι καινούργιο κερδίζω και απολαμβάνω.

Αντώνης Σαμαράκης Μια διαδρομή στον εικοστό αιώνα

 https://www.culture.gov.gr/DocLib/dgr_ANTONIS_SAMARAKIS_MIA_DIADROMH_STON_20o_AIONA.pdf

Μάρκος Μέσκος, Μια συζήτησή του με τον Γιώργο Βουδικλάρη

 

Ο Μάρκος Μέσκος έβρισκε πάντα να πει δύο κουβέντες παραπάνω

https://m.popaganda.gr/people/o-markos-meskos-evriske-panta-na-pi-dio-kouventes-parapano/

Φίλος και συνιδρυτής της εκδοτικής ομάδας των "Χειρογράφων" ενώ από το 1987-1993 εργάστηκε ως υπεύθυνος των εκδόσεων της Α.Σ.Ε. Έχει τιμηθεί με το βραβείο ποίησης του περιοδικού "Διαβάζω" για τους "Χαιρετισμούς", 1995, και με το βραβείο του Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών, το 2006, για το σύνολο του ποιητικού του έργου. Απεβίωσε την Πρωτοχρονιά του 2019 στη Θεσσαλονίκη. Η συνέντευξη αυτή δόθηκε στα πλαίσια της έκθεσης με έργα ζωγραφικής του που έγινε στο βιβλιοπωλείο Φωταγωγός τον Σεπτέμβρη του 2017.

Τα τελευταία χρόνια έχετε ευρεία αναγνώριση. 

Μου λένε και για κάποιες κριτικές που γράφτηκαν. Εμένα δεν με ενδιαφέρουν και πολύ αυτά, γιατί πιστεύω ότι το σοβαρό παιχνίδι της ποίησης παίζεται αλλού, όχι σε αυτά τα φληναφήματα που σήμερα κατά κόρον προσφέρονται ως ποίηση. Εγώ είμαι λίγο παραδοσιακός. Γιατί γνωρίζω την προϊστορία της ποίησης από τον Όμηρο και τον Ησίοδο, την ευρωπαϊκή ποίηση του μεσαίωνα, τους δικούς μας τους Κρητικούς, της Αφρικής, τους Ιάπωνες, τους Ρώσους, τους Αμερικάνους… Υπάρχουν σπουδαία πράγματα. Και πολλές φορές λέω: πού πάμε εμείς ξυπόλυτοι στ’ αγκάθια;

Πάντως έχουμε αρκετούς ωραίους ποιητές. 

Συμφωνώ. Άμα δεις το βιβλίο μου  Στον Ενικό και Πληθυντικό Ψίθυρο, εκεί λέω και ποιους αγαπάω. Αυτό το τελευταίο βιβλίο μου που κυκλοφόρησε έχει σαν υπότιτλο ή κεντρικό μότο την έκφραση «στην όχθη του Παραδείσου», εκεί που αντάμωνα συχνά την Ελένη, τη Βεατρίκη, την Ιουλία και τη θανατωμένη Μίρκα. Η Μίρκα είναι μια πατριώτισσα του φίλου μας του μουσικού Κώστα Θεοδώρου. Είναι μια εθνική ηρωίδα, δασκάλα, που εκτελέστηκε το ’46-’47 στα Γιαννιτσά. Σπουδαίο πρόσωπο. Η Ρίτα Μπούμη-Παππά, γυναίκα του Νίκου Παππά, το ’52-‘53 έβγαλε μια συλλογή: Τα Χίλια Σκοτωμένα Κορίτσια. Ήταν γυναίκες που εκτελέστηκαν από τους «αντιπάλους», όπως τους λέει εκείνη. Αυτό βέβαια βγήκε στην Ελβετία, με εξώφυλλο ενός χαράκτη Ελβετού. Και ο τόμος αυτός ξεκινάει με την Ειρήνη – αυτή είναι η Μίρκα. Η Ελένη είναι ο Όμηρος, η Βεατρίκη είναι ο Ντάντε και η Ιουλία είναι ο Σαίξπηρ. Είχε δίκιο ο Αναγνωστάκης όταν έλεγε: η ποίηση είναι ο καλύτερος τρόπος να κρύβουμε το πρόσωπό μας. Ταπεινά και μέσα στα πράγματα. Από κει και πέρα, βρε Γιώργο, μπήκα σε αυτό το λούκι και κοντεύω εξήντα τόσα χρόνια. Ελάχιστα υποψιασμένος – δεν ήξερα πού μπαίνω, σε ποιο δρόμο πάω. Τα πράγματα ξεκίνησαν από μια νοσταλγία του χωριού, κι από τον παππού μου, για τον οποίο συχνά μιλάω, και που αυτός μου είπε, με τη φωνή του και τη γλώσσα του, όσα ιστορικά θέματα εγώ αναφέρω εδώ κι εκεί. Έτσι βγήκε η πρώτη συλλογή, εδώ στη Θεσσαλονίκη το Σεπτέμβρη του  ’58. Φαίνεται πως κάτι έγινε. Είχα επιστολές από το Σινόπουλο, από τον Ελύτη, τον Κύρου, τον Αναγνωστάκη, τον Γκάτσο, το Φραγκόπουλο, κάποιους απ’ έξω… Κάθε μέρα ερχόταν ο ταχυδρόμος στο μαγαζί του πατέρα μου κι έλεγε: Μαρκούλη, ετέρα επιστολή! Εγώ αναρωτήθηκα: είναι δυνατόν τόσο εύκολα να κατακτάται η κορυφή του Παρνασσού, του Ελικώνα; Δεν καταλαβαίνω… Αλλά όταν τα πήρε ο Σινόπουλος αυτά, τα πήγε σε κάποιους στην Αθήνα και τα είδαν. Είναι αλήθεια ότι ακόμα κι ο Ρίτσος έλεγε: υπάρχει ένας κάπου στην Έδεσσα, στη Μακεδονία, που ξέρει πολύ καλά τι κάνει. Μάλιστα μετά ανακάλυψα ότι από κάποιο ποίημα είχε πάρει κάποιους στίχους δικούς μου. Μετά ήρθε η δεύτερη συλλογή, το Μαυροβούνι. Είχα μια επαφή με τον Όμηρο Πέλλα, δηλαδή τον Οδυσσέα Γιαννόπουλο από την Πελοπόννησο, έξω από το χωριό του Μιχάλη Κατσαρού, την Κυπαρισσία. Το χωριό του λεγόταν τότε Καημένη Γυναίκα, Πρόδρομος λέγεται σήμερα. Με τον Πέλλα επιβεβαιωνόμαστε, εγώ σαν μαθητής κι εκείνος σαν δάσκαλος. Μακάρι να ζούσε και τώρα - πέθανε ούτε σαράντα πέντε χρονών. Συνάδελφος της Ειρήνης, της Μίρκας που λέω εγώ, και μαζί της στο κίνημα του ΕΑΜ.

Έχετε γράψει και γι αυτό. 

Βεβαίως. Πολλά. Δεν έχει τέλος αυτή η κουβέντα, μπορούμε να μιλάμε όλη μέρα κι όλη νύχτα. Γιατί είναι κάποιοι δρόμοι που τους ξέρω καλά. Κι εγώ ό,τι ξέρω καλά, το λέω και το προσφέρω. Ό, τι δεν ξέρω, μούγκα και ψυχραιμία. Κλείνω το στόμα μου και βλέπω. Στην Αθήνα, λοιπόν, κατέβηκα το ’65, γιατί ο πατέρας μου ήθελε να με κάνει έμπορα, αλλά εγώ δεν ήθελα. Είχα μια συνεργασία με τη Βραδυνή όπου ήταν αρχισυντάκτης ο αδελφός του Βελουχιώτη, ο Μπάμπης Κλάρας. Πήγα στο σπίτι του. Από τότε παραμένουμε φίλοι με το Γεράσιμο Λυκιαρδόπουλο, μια δύναμη της πνευματικής ζωής της χώρας αυτής σύμφωνα με τα δικά μας κριτήρια. Σπουδαίο  πρόσωπο. Κι αυτός, και ο Βύρωνας Λεοντάρης, κι ο Στέφανος Ροζάνης, κι ο Μάριος Μαρκίδης που αναχώρησε, ήσαν πολύ κοντά μου. Κι η Ρένα Κοσσέρη, που δεν την ξέρετε πια. Το κορίτσι της Μεθώνης, που λέγαμε. Κόρη ενός αστυνομικού που δεν είχε δουλέψει ποτέ. Όταν πέθανε ο πατέρας της, έμεινε η αδελφή της η οποία δούλευε σε μια τράπεζα, αυτή κι η μάνα της. Η μάνα της κοκέτα, με το που έπαιρνε τη σύνταξη του ανδρός της τα ξόδευε. Κι έτσι χρειάστηκε να δουλέψει, να κάνει και τη μπέιμπι σίτερ, να κρατάει και χαρτιά σε μια γραμματεία στον ιππόδρομο για να βγάλει το ψωμί της.

Μια πορεία ψυχών. 

Πολύ φοβάμαι ότι είναι δύσκολο να φτάσεις στο τέρμα των ονείρων σου, των ιδανικών σου, της προσωπικής σου πορείας, όπως ήσουν  ξεκινώντας. Στο δρόμο αλλάζουν πολλά. Σε κρατούν από δω, από το μανίκι, κάτι γίνεται και οι περισσότεροι μένουν πίσω. Δεν σηκώνουν την ασκητική ζωή. Γιατί τίποτα δεν σου παραχωρείται χωρίς κόστος. Αυτή η αφοσίωση στο δικό σου ιδανικό, στον δικό σου τρόπο ζωής, αν θέλεις, κοστίζει. Σε αυτή την ομάδα είχε έρθει κι ένας πρώην στρατιωτικός που πέθανε νωρίς, είχε βγάλει στις εκδόσεις Νεφέλη, μετά πήγε στη Γερμανία, γύρισε, πάλι κοντά στον Αντώνη τον Τρελαντώνη… Θα θυμηθώ το όνομά του. Άρχισαν να βγαίνουν ένα-ένα τα βιβλία, ξεκινώντας από Τα ανώνυμα, ενώ δούλευα σε διαφημιστικά γραφεία ως γραφίστας και ως art director. Αλλά μπορούσα και κρατούσα τις αποστάσεις μου για να αποφύγω την αλλοτρίωση του επαγγέλματος. Πήγαινα στο σπίτι, πετούσα τη σκόνη από πάνω μου, τα εγγόνια του εμπορίου, που λέω κάπου σε ένα στίχο, και περνούσα στα δικά μου. Όταν μάλιστα τελευταία δούλευα εδώ σε έναν εκδοτικό οίκο κι ασχολήθηκα με το παιδικό βιβλίο, ζήτησα να δουλεύω τρεις μέρες. Διεκδικούσα το χρόνο μου από τότε που δούλευα στο μαγαζάκι του πατέρα μου. Ήθελα το χρόνο μου. Τελικά το κατόρθωσα, γιατί βγήκα συνταξιούχος νωρίς, με ελάχιστα χρήματα. Αλλά ο χρόνος είναι δικός μου και τον κάνω ό,τι θέλω. Άρχισαν λοιπόν τότε να βγαίνουν τα βιβλία: το Ιδιωτικό νεκροταφείο, Τα φαντάσματα της ελευθερίας, Στον ίσκιο της γης – σημαδιακοί τίτλοι - οι Χαιρετισμοί, οι Ελεγείες… Ήθελα να είναι δεμένα τα πράγματα, πολύ σφικτά και πολύ κυριολεκτούντα. Γιατί όταν κυριολεκτούν οι λέξεις, αγαπητέ μου Γιώργο, τότε αρχίζει η ποίηση. Δόθηκαν πολλές ερμηνείες και ορισμοί για το τι είναι η ποίηση. Μπορείς να πεις χίλια δυο πράγματα. Και καταλήγεις στο πιο τρυφερό, που είναι η συνήθεια της αγάπης. Λέγανε κάτι πιο φοβερά, λέγανε το τελευταίο σινιάλο της σκέψης που ετοιμάζεται να πεθάνει. Ένα ανθρώπινο γεγονός είναι κι αυτό. Όλα κατά προσέγγιση είναι, οι ορισμοί αυτοί. Δεν μπορείς να πεις επακριβώς. Ευτυχώς, όταν την πλησιάζεις η ποίηση φεύγει ξανά και ξανά, για να την αναζητείς, να την κυνηγήσεις, να την προσεταιριστείς, κι αν είναι δυνατόν να αποσπάσεις μερικά κομμάτια της. Λοιπόν πώς βγήκαν τα βιβλία μπροστά; Και τώρα είναι μια εποχή που φαίνεται ότι έχουμε μια συγκομιδή από κριτικές οι οποίες είναι υπερβολικά θερμές, πολλές κριτικές, ενώ οι περισσότεροι μού είναι άγνωστοι. Δεν τους ξέρω. Άντε να ξέρω δύο τρεις. Ακουστά τους έχω, αλλά προσωπικά δεν έχω επαφή για να εκμαιεύσω την καλή κριτική. Άλλοι θα πετούσαν στα ουράνια με αυτά τα πράγματα. Εγώ πιστεύω ότι το σοβαρό παιχνίδι της ποίησης και της λογοτεχνίας παίζεται αλλού. Στο χαρτί, στο μολύβι και στο όποιο ταλέντο διαθέτει κάθε υποψήφιος λογοτέχνης, ποιητής, θεατρικός συγγραφέας κλπ. Από κει και πέρα, γίνονται διάφορες εκδηλώσεις. Χαίρομαι προς στιγμήν. Την άλλη μέρα κατεβαίνω από το άλογο και συνεχίζω. Αυτά έχω να σου πω γενικώς. Μη μου ζητήσεις να εξηγήσω τα ποιήματά μου. Τα ποιήματα ή έχουν τη δύναμη να σταθούν όρθια, ή δεν την έχουν. Θα το κρίνει ο επαρκής αναγνώστης.

Είστε ένας άνθρωπος που έχει πάρει πολιτική θέση στη ζωή του. 

Πάντοτε. Κι είναι κάτι που πάντα υπάρχει στο μυαλό, την ψυχή, τη συνείδηση και τη συμπεριφορά μου. Και οφείλω να πω ότι μέσα σε όλη αυτή την περιπέτεια των γραφών, ποτέ δεν λησμόνησα την ανάγκη να υπάρχει και το λεγόμενο κοινωνικό – ιστορικό στοιχείο.  Αυτό σημαίνει ότι από την αρχή ως το τέλος όλη αυτή η πορεία είναι κατάστικτη από μπολιάσματα, από αναφορές, ενός τρόπου σκέψης, απόφασης, που λέγεται κοινωνική, ιστορική, πολιτική συνείδηση, και υπάρχει σε όλο μου το βίο. Και σήμερα ακόμη, είμαι ακόμα πιο φανατικός, θα έλεγα, αυτών των απόψεων και των ιδεών. Γιατί σήμερα υπάρχει μια μετατόπιση αξιών. Ο καπιταλισμός θριαμβεύει. Η μοναδική αξία η οποία μετράει είναι το χρήμα. Όπου υπάρχει το χρήμα, όλα είναι εύκολα. Αλλά για μένα, εκεί που δεν υπάρχει το χρήμα είναι ο δρόμος που θα ήθελα να ακολουθούν οι άνθρωποι με κάποιο μέτρο παπαδιαμαντικό, με μείωση όλης αυτής της απόστασης ανάμεσα στον πλούσιο και το φτωχό. Δεν πιστεύω πως θα λείψει ποτέ αυτή η διαφορά. Αλλά εύχομαι, κι είμαι από αυτούς που θέλουν αυτό το πράγμα να σμίξει: από 80% να γίνει 60%, κι από το 60% να γίνει 40%, κι ακόμα πιο κάτω. Όσο είναι δυνατόν. Γιατί δεν είναι φυσικό να βρίσκεται ο πλούτος αυτού του πλανήτη στα χέρια λίγων χιλιάδων ανθρώπων. Είναι τελείως ανήθικο. Και πολύ φοβάμαι πως αν δεν υπάρξει αυτή η διαδικασία, τότε το μπουμ, τα κόκκινα κουμπιά, είναι πολύ κοντά, είναι κοντά ο όλεθρος κι η καταστροφή της ζωής μας. Επομένως αυτή είναι μια κεντρική απόφαση για το τι σημαίνει προοδευτικός, αριστερός. Αυτοί οι άνθρωποι ήρθαν να προσφέρουν στη ζωή κι όχι να αρπάξουν, να πάρουν. Θα πάρουν το ελάχιστο, όσο τρώει ένα πουλάκι, ένα σπόρο και λίγο νεράκι. Φτάνει. Είναι πολύ πιο ευχάριστος τρόπος να τρώμε, να πίνουμε, να υπάρχουμε, να ονειρευόμαστε. Να δικαιώνουμε τις προθέσεις και τους αγώνες μας. Αλλά βλέπεις ότι το κεφάλαιο έχει αυτή την ιδιότητα: έχει πέντε; Θέλει να τα κάνει δέκα. Έχει δέκα; Θέλει να τα κάνει εκατό. Τα εκατό χίλια. Και πάει λέγοντας, εις το διηνεκές. Σήμερα λοιπόν που υπάρχει ξανά αυτό το φαινόμενο, το γύρισμα αυτό της ιστορίας, είναι περισσότερο απαραίτητο τουλάχιστον να ξέρουμε τι μας γίνεται -  και να αντιδρούμε, με τον τρόπο του ο καθένας. Η λογοτεχνία είναι μέρος της κοινωνίας. Δεν είναι δυνατόν να μην έρχεται ένας ήχος, μια σκόνη, από όσα συμβαίνουν στο σώμα μας, στην ψυχή μας. Αποκλείεται. Ενώ η τέχνη έχει τους δικούς της κανόνες, αυτοί οι κανόνες είναι σίγουρο ότι εμποτίζονται από τα γεγονότα που συμβαίνουν έξω από το σπίτι μας, άρα όλα αυτά δικαιολογούν, νομίζω, την άποψη εκείνων που υποστηρίζουν ότι η τέχνη είναι κατεξοχήν πολιτική. Ποσοστιαία βέβαια: σε άλλον 5, σε άλλον 10, σε άλλον 50%. Αρκεί να είναι δικαιωμένο και το αισθητικό αποτέλεσμα.

Επειδή όλα τα πουλάκια του κόσμου, οι μεγάλοι συγγραφείς, ήσαν εκτεθειμένοι στις θύελλες και στις καταιγίδες του καιρού τους, δεν κελαηδούσαν εντελώς αυθόρμητα. Ο άλλος γύριζε από τα οδοφράγματα, πήγαινε στο σπίτι του, έβγαζε την επαναστατική σκόνη από πάνω του και έγραφε την καθαρή λογοτεχνία. Επηρεασμένη, βέβαια, από τον απόηχο των γεγονότων. Ο Ντοστογιέφσκι γράφει για τους Ταπεινούς και τους Καταφρονεμένους. Ο Στρατής Δούκας γράφει την Ιστορία ενός Αιχμαλώτου μιλώντας σε μια γλώσσα που περνούσε από την άλλη πλευρά. Το πράγμα έχει πάει κι ακόμα πιο πέρα: ο Αισχύλος με τους Πέρσες υμνεί τον ελληνισμό στην αυλή των Περσών όταν οι Έλληνες κερδίζουν τη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Αλλά θα σου πω και κάτι άλλο: ο μεγάλος θριαμβευτής της ναυμαχίας της Σαλαμίνος είναι, όπως ξέρουμε, ο Θεμιστοκλής. Πέρασαν χρόνια πολλά, Γιώργο, και διαπιστώνεται κάθε τόσο ότι καμία προσφορά σ’ αυτή τη χώρα δεν έμεινε ατιμώρητη! Όλες τιμωρήθηκαν… Ο Θεμιστοκλής πεθαίνει στην αυλή των Περσών! Και πόσοι ακόμα: ο τάδε, ο τάδε, ο τάδε… Λες και υπάρχει μια κατάρα, μια κακή νοοτροπία μάλλον, αυτή η χώρα να έχει τόσες δυνάμεις όταν κινητοποιείται ο λαός της – κι όχι ο κοσμάκης – και να μην μπορεί να βγει από αυτή τη θέση. Αυτή τη χώρα τη χρεοκόπησαν τόσες φορές οι κακοί διαχειριστές της μοίρας της.

Κι έπειτα μου λένε κάποιοι: γιατί ρε Μάρκο είσαι τόσο πολύ μαύρος; Μα δεν είναι χαρούμενα τα πράγματα. Έχουν γίνει πιο κυνικά, πιο ωμά: καθίστε κάτω γιατί θα σας διαλύσω.  Ωστόσο, αν υπάρχει ένα καμένο δάσος εδώ, από κάτω οι παραφυάδες και τα πράσινα φύλλα τακτικά φυτρώνουν. Το καμένο κλαδί μπορεί να γίνει δέντρο και να βγάζει πράσινα φύλλα. Πάντα ελπίζω. Πάντα ό,τι γίνεται είναι κατόρθωμα υπομονής. Μου θυμίζει το τετράστιχο του Ερρίκου Χάινε, κι ας είναι ερωτικό,  που λέει: Απ’ τη στιγμή που μ’ άφησες ένα μεγάλο μυστικό μού έμαθες: να περιμένω. Εγώ το σουρεαλισμό τον ανακάλυψα μέσα από το ελληνικό δημοτικό τραγούδι και από τους ιθαγενείς της Αμερικής. Λέγανε: ο Καθιστός Ταύρος, το Κόκκινο Σύννεφο… Όλες αυτές οι υπερβάσεις ήταν στην καθημερινότητα. Όπως και στο δημοτικό τραγούδι, στις παραλογές.

Πιστεύετε πως το μέλλον θα κινηθεί προς μια κατεύθυνση πιο δίκαιη, ή θα μείνουμε σε αυτά που ζούμε τώρα; 

Τα φαινόμενα σήμερα δεν δικαιολογούν αυτή την αισιοδοξία. Αλλά, όπως έλεγε ένας συγγραφέας: Αν έτσι έχουν σήμερα τα πράγματα, αυτό δεν σημαίνει και πως θα συνεχίσουν να είναι έτσι. Γι αυτό όμως χρειάζεται πάλη, προσωπικός αγώνας, και ομαδικός αγώνας, για να μπορέσουν να αλλάξουν κάποια πράγματα. Το παιδί πίνει το γάλα της μάνας όταν ζητάει από τη μάνα. Αν δεν ζητάει, όλα μένουν ως έχουν. Και δεν αλλάζουν εύκολα οι συνθήκες αυτές. Σήμερα που κατάφερε το χρήμα να αλλοτριώσει τον κόσμο, από λαό να τον κάνει κοσμάκη. Υπήρχε  μια διάθεση να αντισταθεί σε κάποιες κακότητες που ρήμαζαν τη ζωή του και τον προορισμό του σαν άνθρωπος, και σήμερα η διάθεση αυτή δεν υπάρχει πια. Τον έχουν μάθει στα εύκολα. Τον έχουνε μάθει στις μπίζνες, στις μεσολαβήσεις. Αυτό μου θυμίζει παλαιότερα που όταν πήγαινες να ζητήσεις στην Αμερική το κορίτσι σε ένα σπίτι, ο μελλοντικός πεθερός ρωτούσε αμέσως για τον υποψήφιο μνηστήρα «πόσα χρήματα βγάζει την ημέρα;» Time is money. Αν εγώ έχω όλη τη φροντίδα μου στο να κερδίζω χρήματα, πότε θα προλάβω να μάθω πόσο άνθρωπος είμαι; Όταν ασχολούμαι με το ωραίο, την αισθητική, τις τέχνες, αυτό που καλλιεργεί την ψυχή μου, τότε είμαι άνθρωπος: όταν εξελίσσομαι σαν άνθρωπος. Όχι όταν βουλιάζω τα λασπόνερα και στις συμβάσεις της καθημερινότητας που παράγουνε χρήμα. Ποιο είναι το μέλλον, επομένως; Κανείς δεν μπορεί να προβλέψει. Μπορεί να αργήσουν οι αλλαγές ή μπορεί ξαφνικά να έρθει ο κατακλυσμός. Δεν το ξέρω. Σήμερα ήδη κάποια μηνύματα των καιρικών μεταλλαγών είναι μια ένδειξη ότι ο άνθρωπος, που έχει τα πολλά και θέλει περισσότερα – να πάρει πετρέλαιο από την Ανταρκτική, να θάψει τα πυρηνικά του απόβλητα σε κάποια πέλαγα – κακοποιεί τη φύση και θα σκοτώσει τη ζωή. Δεν είναι δική μου μεταφυσική άποψη: έχω την εντύπωση ότι η φύση αντιδράει με τον τρόπο της και χτυπάει τον άνθρωπο, του υπενθυμίζει τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνει. Κάπως έτσι βλέπω εγώ τον κόσμο. Βέβαια οι ερωτήσεις είναι εύκολες, οι απαντήσεις είναι δύσκολες. Δεν είναι εύκολο να είσαι εύστοχος, να πετυχαίνεις τους στόχους ενός ερωτήματος και να επιβεβαιώνεσαι. Ας σκεφτούμε όμως τα γυρίσματα της ιστορίας: ποιοι λαοί υπήρξαν, ποιοι μεγαλούργησαν, ποιοι άφησαν πολιτισμό πίσω και ποιοι όχι, και ούτω καθ’ εξής. Η Σπάρτη είχε ένα πολεμοχαρές κεντρικό πολιτικό σύστημα, κι από την πολιτεία εκείνη δεν έμεινε τίποτα. Η Αθήνα με τον Περικλή και με τους τραγικούς άφησε πολιτισμό. Κι η Αθήνα ήταν μια μεγάλη δύναμη της εποχής, είχε τις αποικίες, τη συμμαχία… Αλλά φρόντισε και τον πολιτισμό. Τέτοια πράγματα γυρίζουν στο μυαλό μου…

Σε πολλά βιβλία σας, τα σχέδια κι οι προμετωπίδες είναι επίσης δικά σας. 

Δούλευα στο μαγαζάκι του πατέρα μου, ένα παπουτσάδικο. Αλλά εγώ το εμπόριο το απεχθανόμουν, δεν μπορούσα. Σηκώθηκα μια μέρα κι έφυγα και πήγα στην Αθήνα. έμενα στην κουζίνα της αδελφής μου. Άρχισα να δουλεύω, να κάνω δουλειές του ποδαριού. Στην Ομόνοια γυάλιζα παπούτσια, μετέφερα δέματα από καπετάνιους σε ναυτιλιακές εταιρίες, δούλευα στο ΠΡΟ-ΠΟ τα Σαββατοκύριακα… Γιατί ο πατέρας μου με είχε αποκληρώσει. Ήμουν μοναχογιός, κι έλεγε: «εγώ για ποιον τα έκανα αυτά, το μαγαζί μου;»  Κι επειδή το χέρι μου έπιανε, δούλεψα για τα Ταχυδρομεία, σχεδίαζα τις σφραγίδες της πρώτης ημέρας κυκλοφορίας. Και μετά πήγα στη Σχολή Δοξιάδη, και σε τρία χρόνια έγινα γραφίστας, με τη βούλα. Δούλευα μετά με το Βακαλόπουλο, το Βακιρτζή, όλους αυτούς… Όταν είχαμε μια καμπάνια, μας δίνανε το προσχέδιο, το κροκί, τη μακέτα… Άρα είχα διαρκή επαφή με τις εικαστικές τέχνες. Και μίλαγα με τους ανθρώπους, με μεγάλα ονόματα.

Ήταν εκεί και ο φίλος μου ο Σωτήρης Σόρογκας. Τώρα έχει περάσει στην αντίθετη πλευρά. Υπάρχει ένα φαινόμενο πρώην αριστερών, πρώην σοσιαλιστών, κομμουνιστών, που περνάνε στην άλλη πλευρά. Δεν έχουν το δικαίωμα; Το έχουν βέβαια. Αν τα βιώματα αυτά είναι τόσο ρηχά… Ο Σόρογκας ήταν μια καλή περίπτωση, ήταν και ταπεινός. Μου έλεγε: μπορεί να πάρω για ένα πίνακα 5000 ευρώ, αλλά ποίηση δεν μπορώ να βγάλω. Εικονογράφησε όλα τα βιβλία μου που βγήκαν στη Νεφέλη. Καταλάβαινα την προβληματική των εικαστικών. Κι ήμουν μπολιασμένος από καλούς καλλιτέχνες. Ο Βακιρτζής είχε μια θέση στη ζωή μου, ο Ηλίας ο Δεκουλάκος, ο Παναγιώτης Γράββαλος, ο Τάσσος ο χαράκτης επίσης ήταν δάσκαλοι… Το ίδιο κι ο Οδυσσέας Γιαννόπουλος – ο Όμηρος Πέλλας: Ήταν δάσκαλος, ζωγράφιζε, έκανε γλυπτά, έγραφε, έφτιαχνε χορωδίες… μια μορφή Τσάρλι Τσάπλιν. Σπουδαίο μυαλό! Είχα την τύχη λοιπόν να ανταμώσω με ωραίους ανθρώπους και να πάρω αυτό που ήθελε η ψυχή μου. Γιατί αν κάποιον άνθρωπο δεν τον συμπαθήσω… Στο διαφημιστικό γραφείο με ονόμαζαν φυσιογνωμιστή. Έλεγα: το πρόσωπο αυτό για τσιγάρα, το πρόσωπο αυτό για βενζίνη, το πρόσωπο αυτό για ρούχα. Έτσι πήρα το δρόμο μου.  Ενδεχομένως να έκανα και λάθη βέβαια. Ο Θανάσης Καρακατσάνης μού έλεγε: Είμαστε τα λάθη που κάναμε, Μάρκο. Συγκαταβατικά το λέει, βέβαια, γιατί κι αυτός ήταν άνθρωπος με αρχές.

Πριν λίγους μήνες γνωρίσαμε και μια άλλη πλευρά σας, μέσω της έκθεσης των πινάκων σας στην αίθουσα Φωταγωγός των εκδόσεων Το Ροδακιό. 

Έχω καλές σχέσεις με τους εκδοτικούς οίκους. Κάποιοι πήραν γρήγορα χαμπάρι τι συμβαίνει στην ψυχή μου και θέλησαν να βγάλουν τα βιβλία μου. Είχαμε αγαστές συμφωνίες με συγγραφικά δικαιώματα, και όλοι συμμετείχαν στη δική μου αγωνία πριν εκδοθεί το βιβλίο. Τα τελευταία χρόνια νιώθω πως οι εκδοτικοί οίκοι έχουν μετατραπεί σε τυπογραφεία. Αργά ή γρήγορα διολισθαίνουν προς το εμπόριο – να άλλος ένας δρόμος που μας ανοίγεται  από τον μεσουρανούντα καπιταλισμό. Τι μένει επομένως; Λίγοι μικροί εκδοτικοί οίκοι οι οποίοι προσπαθούν να σώσουν την τιμή των όπλων. Δηλαδή, να κρατήσουν ορισμένες  αξίες από την προηγούμενη εποχή και να διευκολύνουν τον κόσμο να έχει το καλό βιβλίο κοντά του, για να μπορεί κάποιες ώρες να καλλιεργεί την ψυχή του. Είχα επισημάνει τους ανθρώπους των εκδόσεων Το Ροδακιό πολύ καιρό πριν, από την εποχή που εξέδιδαν το λογοτεχνικό περιοδικό Εκηβόλος, που ήταν υπόδειγμα καθαρότητας και αναζήτησης, με πολλά ποιοτικά κείμενα στα 10-15 τεύχη που πρόλαβαν να βγάλουν. Και κάποια στιγμή που βρεθήκαμε με τη Τζούλια Τσιακίρη – προτιμώ να τη λέω Ιουλία – με ρώτησε: Μάρκο, εμείς δε θα βγάλουμε ποτέ ένα δικό σου βιβλίο; Και της είπα: Θα έρθει η ώρα. Ύστερα από τρία χρόνια, προέκυψε μια ενότητα ποιημάτων και ήρθα να τη βρω. Μόλις με είδε μου είπε: Δώσε  μου το φάκελο γρήγορα! Έτσι βγάλαμε τη συλλογή Στην όχθη του παραδείσου.

Σχετικά με τους πίνακες τώρα, ισχυρίζομαι ότι δεν είμαι ο μαιτρ ζωγράφος, αλλά απλώς ένας υποψιασμένος αισθητικά άνθρωπος, επειδή είχα περάσει κι από το δημιουργικό τμήμα της διαφήμισης και ήξερα τι σημαίνει σχέδιο και χρώμα – είχα και καλούς φίλους οι οποίοι μου άνοιξαν τα μάτια, κι αυτό το λίγο που είχα μέσα μου αναπτύχθηκε. Έτσι όταν θέλω να ξεκουραστώ, κατεβαίνω στο υπόγειο του σπιτιού μου και μπογιατίζω, παίζω με τα χρώματα. Και βγήκαν αυτά. Κάποιοι φίλοι είπαν να τα βγάλω προς τα έξω. Από τους ανθρώπους οι οποίοι ασχολούνται μαζί μου, είτε είναι εκατό, είτε πενήντα, είτε τριάντα, το 1/10 ή το 1/5 είναι γνωστοί μου – οι υπόλοιποι μού είναι άγνωστοι. Κάπου δηλαδή διαρκώς ανακαλύπτομαι. Δεν με πειράζει αυτό. Κι ήθελα να πω ότι κάποιοι που σήμερα λείπουν, όπως ο Αναγνωστάκης, ο Χατζιδάκις, ο Τάκης Σινόπουλος, ο Γκάτσος, είχαν πάρει χαμπάρι τι συνέβαινε στην ψυχή μου. Πιστεύω πως θα χαίρονταν πολύ σήμερα για όλες αυτές τις άλλες δημιουργικές μου δράσεις. Εγώ δεν είμαι άνθρωπος του θορύβου. Πιστεύω ότι το παιχνίδι της τέχνης παίζεται σε κάποια γωνιά με το χαρτί και το μολύβι. Πέραν τούτου… Να ακόμα μια παπαδιαμαντική πλευρά του εαυτού μου. Δεν είναι δυνατόν να συγκριθώ εγώ με τη μεγαλοφυΐα του σπουδαίου αυτού κρουνού που λέγεται Παπαδιαμάντης. Αλλά τον τρόπο της ζωής του, ναι, θα ήθελα να τον μιμηθώ.

Για κάποιες επιλογές σας να ρωτήσω; 

Ό,τι θες. Αν μπορώ να απαντήσω. Γιατί οι ερωτήσεις είναι πολλές, οι απαντήσεις είναι ελάχιστες. Δεν μπορούμε να απαντάμε σε όλα.

Ονομάσατε τη συλλογή σας Μαύρο δάσος. 

Το Μαύρο δάσος δεν είναι τυχαίος τίτλος για τη συλλογή αυτή που περιλαμβάνει σχεδόν το σύνολο των έργων μου – σε ένα δύο χρόνια θα πρέπει να κυκλοφορήσει κι ο τρίτος τόμος, για να μαζέψει το τελευταίο μέρος των ποιημάτων μου. Το Μαύρο Δάσος είναι κάπου στην περιοχή μου: είναι το Βέρμιο, το Καϊμακτσαλάν, του Βόρα που λένε σήμερα, είναι το Πίνοβο, το Μαύρο Δάσος, η Τζένα και το Πάικο. Ένας κύκλος βουνών που χορεύει γύρω-γύρω ενώ εμείς είμαστε λίγο πιο κάτω. Αυτά έχουν από 2000 ως 1600-1700 μέτρα υψόμετρο, και η Έδεσσα, ή μάλλον το χωριό των γονιών μου όπου νομίζω ότι γεννήθηκα, το Κάτω Γραμματικό, είναι στα 890, ψηλά στο Βέρμιο. Το Μαύρο Δάσος είναι ένα πιο χαμηλό βουνό του Καϊμακτσαλάν και  εγώ ανέβηκα εκεί με ένα μικρό αμαξάκι 2CV, με την τότε γυναίκα μου και με ένα φίλο μου, τον ποιητή Θανάση Πάσχο, δικό μου άνθρωπο, που πριν τέσσερα πέντε χρόνια αναχώρησε κι αυτός. Ο Σαββίδης μού έλεγε ότι το καρνέ των τηλεφώνων στα περισσότερα ονόματα έχει σταυρό μπροστά! Βάζω κι εγώ τώρα, έφτασα σε αυτή την ηλικία… Όταν πήγα μέσα του παλάβωσα! Γιατί μου θύμισε τα μυθικά δάση με τις νεράιδες, τα ελάφια, τις σπηλιές, τις πηγές και τα ξωτικά. Κι επειδή το Μαύρο Δάσος δεν κατακτήθηκε από καμιά πολιτική δύναμη – ενώ δίπλα υπήρχε το στρατόπεδο και το νοσοκομείο του Δημοκρατικού Στρατού, ο Εθνικός Στρατός δεν μπόρεσε να μπει ποτέ εκεί, ήταν οχυρωμένοι καλά – είπα πως θα ονομάσω τη συλλογή Μαύρο Δάσος. Ξέρω ότι έχει επηρεάσει πολλούς αυτή η απόφασή μου. Υπάρχουν και κάποια πνευματικά μου τέκνα που φαντάζομαι ότι θα ξεπεράσουν το δάσκαλο, κι ήδη κάποιοι δείχνουν δείγματα μιας προσωπικής γλώσσας μετά από αυτά που είπαμε εμείς οι προηγούμενοι. Αυτή είναι η συνέχεια της ζωής: πώς ο μαθητής θα ξεπεράσει το δάσκαλο – αν μπορεί. Ή μπορεί να κάνει κάτι παραπλήσιο, να μοιάζει αλλά να μην είναι το ίδιο.

Το Μαύρο Δάσος λοιπόν είναι η δική μου καταφυγή. Όταν θέλω να ηρεμήσω, να σκεφτώ, το μυαλό μου πηγαίνει προς τα κει, και όλα τα γεγονότα, όλα αυτά τα ανταμώματα και οι ωραίοι άνθρωποι, έχω την εντύπωση ότι περάσανε από το Μαύρο Δάσος. Είναι οι δικοί μου ήρωες. Αν και ξέρω πολύ καλά ότι ο Παράδεισος κι η Κόλαση πάνε χέρι-χέρι, από τότε για μένα ο Παράδεισος είναι το Μαύρο Δάσος. Γι αυτό και πολλές φορές επικαλούμαι το Μαύρο Δάσος. Τη χλόη του, τις οξιές… Έχει κάτι οξιές σαν κοριτσόπουλα δεκατριών-δεκατεσσάρων χρονών. Οι ντόπιοι τις λένε μπούκα, η λέξη προέρχεται από το μπουμπουνητό όταν καίνε τα ξύλα στη φωτιά. Η οξιά είναι ένα πανέμορφο κορίτσι. Ο ανθρωπομορφισμός στη φύση είναι ολόκληρο πανεπιστήμιο, είναι κάτι μαγικό, οι ευαίσθητοι άνθρωποι τα πιάνουν αυτά. Γιατί ο κόσμος είναι απέραντος. Κι αν ο κόσμος αυτός κατακτηθεί από τους εμπόρους, που είναι το απευκταίον, εμείς θα πάμε σε άλλο πλανήτη! Ο Άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να πάει σε άλλο αστέρι. Για να ξαναρχίσει τα ίδια πάλι…

Μιας που αναφερθήκαμε στον Εμφύλιο: Γιατί πιστεύετε πως αυτές οι πληγές δεν κλείνουν με τίποτα; 

Πιστεύω πως ο ελληνικός Εμφύλιος είναι μεγάλη τομή. Γιατί από τη μία πλευρά υπήρχε η εντολή των Συμμάχων να κρατηθεί η χώρα έξω από όλες αυτές τις επιρροές, κι από την άλλη πλευρά υπήρχε η διάθεση αυτή η χώρα να ελευθερωθεί. Τι κάναμε το ΄20 και το ΄30; Προσπαθήσαμε να υπάρξουμε. Από κει και πέρα πια, μείναμε υποχείριοι του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου της εποχής εκείνης. Από τότε έχουμε χρέη, δεν έχουμε τώρα. Λίγες είναι οι κυβερνήσεις οι οποίες προσπάθησαν να φέρουν τα έσοδα και τα έξοδα κοντά. Η άλλη πλευρά λοιπόν προσπαθούσε, με αγαθές για μένα προθέσεις, να μην είναι προτεκτοράτο, να μην είναι μια ακόμα επαρχία της Ευρώπης.  Και δεν μιλώ για τα εγκλήματα, γιατί σε κάθε πόλεμο οι φόνοι γίνονται και από τις δύο πλευρές, και δεν ξέρω πόσο δικαιολογημένος είναι ο φόνος είτε από τη μία είτε από την άλλη. Εγώ καταδικάζω το φόνο από όπου κι αν προέρχεται. Όμως η Ελλάδα έχει τον πολιτισμό, έχει τις δυνάμεις, έχει τα δεδομένα να ευτυχήσει και να τρώει με χρυσά κουτάλια, που λένε. Και εν πάση περιπτώσει, να μην έχουμε αυτό το μπάχαλο που συμβαίνει σήμερα στη χώρα. Αυτή είναι η άποψή μου, και δεν βλέπω να πέφτω μακριά από την αλήθεια. Ένας πίνακάς μου λέγεται «Οι Δρόμοι του Πεσσόα». Αυτός ο αξιόλογος – όχι σπουδαίος για μένα – συγγραφέας έλεγε: Ο δικός μου Θεός δίνει στον άνθρωπο ευθείς δρόμους. Αυτούς να ακολουθήσουν για να φτάσουν σε ποθητά αποτελέσματα. Τώρα, ποιοι είναι γι αυτόν οι ευθείς δρόμοι… Ο πίνακας λοιπόν έχει τη σκάλα των χρωμάτων από το μαύρο στο μπλε, στο μωβ, στο κόκκινο κ.λπ., και πάνω-πάνω τη δική μου άποψη για τους δρόμους του Πεσσόα: ένα καραβάνι. Είναι οι δικοί μου άνθρωποι οι οποίοι ψάχνουν το ακόμα πιο πέρα. Γιατί ποτέ δεν τελειώνει η αναζήτηση.

Πάντα ψάχνουμε το καλύτερο. Όχι στα λόγια, αλλά και στην πράξη. Γιατί οι θεωρίες είναι σπουδαίες, η επανάσταση είναι εύκολο πράγμα όταν το απόγευμα επικρατεί, αλλά το βράδυ, όταν αρχίζουν και συγκεντρώνονται τα προβλήματα της επόμενης μέρας, τότε γίνεται δύσκολη. Άρα η εφαρμογή είναι αυτή που μετράει.